Việt Nam hơn 100 năm trước qua ống kính người Pháp
Phụ nữ miền Bắc đội nón quai thao, gánh hát bội miền Nam... hơn 100 năm trước được nhiếp ảnh Pháp Pierre Dieulefils chụp lại.
Đội thị vệ trong cung với lọng, quạt...
Pierre Dieulefils (1862 - 1937) sinh tại làng Malestroit ở vùng Bretagne, Pháp. Ông gia nhập quân đội năm 1883, được phân vào trung đoàn pháo binh và sang Đông Dương lần đầu năm 1885. Hai năm sau, ông giải ngũ rồi trở về Pháp. Năm 1888, ông quay lại miền Bắc Việt Nam, rẽ sang làm nghệ sĩ nhiếp ảnh và nhà xuất bản bưu ảnh chuyên nghiệp. Năm 1905, ông đến Sài Gòn rồi du hành sang Phnom Penh và Angkor.
Năm 1909, ông tập hợp bộ ảnh về Đông Dương và xuất bản tập sách ảnh mang nhan đề "Indo-chine Pittoresque & Monumentale: Annam - Tonkin" (Đông Dương xinh đẹp và kỳ vĩ: Trung Kỳ - Bắc Kỳ). Tác phẩm đem lại cho ông huy chương vàng tại Đấu xảo quốc tế ở Bruxelles năm 1910. Sau đó, ông tiếp tục ra mắt cuốn "Nam Kỳ - Sài Gòn và vùng phụ cận" (Cochinchine - Saïgon et ses environs). Đông A gộp hai cuốn sách trên của Dieulefils vào một ấn bản lấy tên chung là "Đông Dương xinh đẹp và kỳ vĩ".
Năm 1913, ông về Pháp, dành phần lớn thời gian sáng tác thơ ca. Ông qua đời tại quê nhà Malestroit.
Cuộc sống miền Bắc hơn 100 năm trước qua trang sách
Cuốn "Tiểu luận về dân Bắc kỳ" của Gustave Dumoutier dẫn nhiều phong tục xưa của miền Bắc nay không còn.
Tác phẩm vừa được Nhà xuất bản Hà Nội ra mắt độc giả với bản dịch của Vũ Xuân Lưu. Cuốn sách ra đời lần đầu năm 1908, tập hợp các bài viết của nhà nghiên cứu Gustave Dumoutier đã đăng trước đó trên Revue Indo-Chinoise (Tạp chí Đông Dương) trong hai năm 1907 - 1908. Tuy nhiên, tác giả cuốn sách đã mất trước đó, vào năm 1904, trong cảnh cô đơn tại Đồ Sơn, Hải Phòng.
Trong sách, Gustave Dumoutier đi sâu vào sáu chủ đề lớn liên quan tới tổ chức xã hội, văn hóa, phong tục, tập quán và nếp sống thường nhật của người dân Bắc kỳ cuối thế kỷ thứ 19: Xã hội (tổ chức làng xã An Nam, việc xét xử, việc quân), gia đình (sinh con, cưới hỏi, tang ma), trò giải trí và nghề nghiệp (ca kỹ và đào kép, chơi bài lá, đưa đò, sơn và dầu sơn, phu trạm), thực phẩm (tục ăn đất, cỗ cúng, cỗ làng, đám ma, mừng thọ, tín ngưỡng dân gian liên quan đến bữa ăn), y học dân gian (thầy lang, hiệu thuốc), các trò mê tín (phù thủy và bói toán, hậu vận, cốt tướng, diện tướng).
 |
| Bìa sách do Nhà xuất bản Hà Nội phát hành. Ảnh: Tiên Long. |
Theo ghi chép của tác giả, các hoạt động của cư dân Bắc Việt xưa chịu ảnh hưởng của rất nhiều điều mê tín. Trong việc sinh nở, để tránh cho đứa trẻ quá lớn, thai phụ không được ăn vào ban đêm và uống một ít nước trước mỗi bữa ăn. Trong suốt thai kỳ, ông chồng không được phép đóng đinh lên tường, vì việc này dễ làm cho kỳ sinh nở trễ vô thời hạn. Còn sau khi sinh, bộ quần áo đầu tiên của trẻ phải được cắt may bằng quần áo đã bỏ không dùng của một người già.
Hoặc tục lệ săn lùng sợi xích từng xiềng tử tù - Dumoutier cho là giống tục săn lùng sợi dây treo cổ tử tù ở Pháp - dùng để đeo vào cổ trẻ em, hoặc đánh thành kiềng đeo chân, vòng đeo tay để trừ tà. Ngay cả quân đội cũng quy định nếu đêm trước khi xung trận mà thấy một ngôi sao xuất hiện phía Tây mặt trăng, việc chỉ huy đội quân lâm chiến phải trao cho một sĩ quan có ngày sinh thuộc hành kim.
Cuốn sách in kèm hàng chục tranh minh họa miêu tả về cuộc sống, sinh hoạt thường ngày của người dân miền Bắc cách đây trên 100 năm, gồm làm quạt, thêu, sơn, săn bắn, chợ búa, đồng áng hay các hoạt động giải trí như đánh đu, đá cầu, hoạt động pháp luật như tra khảo tù nhân, xử tử... Các tranh minh họa này đã trở thành tư liệu quan trọng được tác giả Đào Duy Anh đưa vào Việt Nam văn hóa sử cương, Pierre Huard và Maurice Durand sử dụng trong Connaissance du Vietnam, hay Henri Oger kế thừa để đưa vào cuốn sách nổi tiếng Kỹ thuật của người An Nam...
Sách được viết dưới góc nhìn một người Pháp có niềm đam mê nghiên cứu văn hóa - lịch sử Việt Nam, trong đó có sự đối sánh với văn hóa Trung Hoa và các nước khác, là tài liệu quan trọng cho việc tìm hiểu văn hóa, lịch sử đất nước.
Gustave Dumoutier (1850 - 1904) là nhà Việt Nam học người Pháp thuộc thế hệ đầu. Ông đến Hà Nội vào đầu năm 1886 theo lời đề nghị của Tổng trú sứ Paul Bert và chịu trách nhiệm thanh tra các trường Pháp - Việt, sau đó trở thành Giám đốc Học chính Trung - Bắc kỳ.
Ngoài công việc trong ngành giáo dục, ông tập trung nghiên cứu về khảo cổ, dân tộc học, tôn giáo, dân gian, văn hóa Việt Nam. Đầu thế kỷ 20, ông là học giả tiên phong thực hiện các nghiên cứu về văn hóa dân gian Việt Nam. Sự nghiệp trước tác của ông đồ sộ, trong đó Tiểu luận về dân Bắc kỳ (Essais sur les Tonkinois) thuộc hàng nổi tiếng và quan trọng nhất.
Tiên Long
Hà Nội, Huế hơn 100 năm trước qua sách
Thành Thăng Long và kinh đô Huế 135 năm trước được tái hiện qua sách "Một chiến dịch ở Bắc Kỳ" của bác sĩ Pháp Hocquard.
Sách ghi chép chi tiết về hoàng thành Thăng Long năm 1884: "Đó là một khoảng đất bằng, hình chữ nhật, cạnh dài nhất gần năm cây số. Khoảng đất này được bao quanh mọi phía bởi một tường lũy cao và dày xây bằng gạch. Tường lũy được bọc thêm ở phía ngoài bằng một con hào sâu ngập trong nước tù đọng".
Hocquard mô tả thành Thăng Long được trổ sáu cổng hoành tráng, mỗi cổng lại dẫn ra phía ngoài bằng một cầu gạch bắc qua con hào. Đặt trên mỗi cổng là một chòi canh nhỏ có mái che, lối lên chòi là bậc thang bố trí phía trong tường thành. Trong chòi canh có lính được giao nhiệm vụ gác cổng.
Xem toàn màn hình Điện Kính Thiên do bác sĩ Hocquard chụp. Bản do Omega Plus và NXB Đà Nẵng ấn hành, người dịch: Thanh Thư.
Qua ghi chép, độc giả hình dung quy mô điện Kính Thiên, công trình sau đó bị người Pháp phá hủy: Điện Kính Thiên đồ sộ, chiều dài lớn hơn chiều rộng, được xây trên một mảnh đất vuông vức, bốn mặt có tường bảo vệ kiên cố. Một bậc thềm lớn dẫn lên sân, giới hạn mỗi bên của bậc thềm là lan can bằng đá granite chạm trổ tinh xảo những khối hình cuộn mà người An Nam cho là mây. Bậc thềm chia làm ba lối, một lối trung tâm và hai lối hai bên, bằng hai con rồng dài ít nhất hai mét và mỗi con được chạm trổ từ một khối đá granite xám duy nhất...
Cột cờ Hà Nội trước trung tâm hoàng thành được bác sĩ mô tả là một khối lập phương bề thế, bên trên vươn lên tòa tháp cũng được xây bằng gạch cao chừng sáu hoặc bảy mét. Tháp này có sáu mặt, phía trong bố trí cầu thang hình xoắn ốc đón ánh sáng qua các ô cửa nhỏ trổ ra ở những độ cao khác nhau. Cầu thang dẫn tới một bề mặt nằm trên đỉnh tháp và từ đó có thể bao quát miền quê phụ cận.
Về phố phường, ông nhận định người Trung Quốc ở những khu phố đẹp nhất của Hà Nội, quản lý những cửa hàng quan trọng và phong phú nhất. Còn các khu phố người Việt, Hocquard nhận xét: "Các khu phố ở Hà Nội hoàn toàn chia cách với nhau bởi những cánh cổng lớn choán cả chiều rộng phố và đêm đến thì đóng lại".
Tác giả cũng viết về kinh thành Huế đầu năm 1886, một năm sau cuộc khởi nghĩa của vua Hàm Nghi chống thực dân Pháp. Ông mô tả chi tiết kinh thành vừa trải qua sự biến: "Cổng thành được canh giữ bởi lính Pháp. Bao quanh thành là tường lũy cao bằng gạch với rất nhiều súng đại bác bằng đồng hoặc gang bảo vệ, mỗi một cỗ đại bác được đặt dưới một mái hiên lợp ngói để che nắng che mưa". Sau sự kiện này, tướng De Courcy của Pháp đưa vua Đồng Khánh lên ngôi thay thế Hàm Nghi.
Bìa sách "Một chiến dịch ở Bắc Kỳ", bản của Omega Plus, Thanh Thư dịch..
Ghi chép của bác sĩ bác bỏ việc quân Pháp chiếm được kho vàng của triều đình Huế, mà cho rằng "khi lính zouave xông vào kho bạc, họ không thấy một đĩnh vàng nào, chỉ còn lại đúng một thỏi bạc và một lô mề đay". Ông giải thích vua Hàm Nghi đã kịp di chuyển kho tàng ra Quảng Trị và sau đó, người Pháp đã tìm thấy ba mươi rương bạc nén ở tỉnh này, với giá trị lên tới bốn triệu franc.
Trong thời gian ở Huế, bác sĩ Hocquard được tướng Prudhomme - chỉ huy quân đội Pháp tại Trung kỳ - cho phép vào cung điện của vua Đồng Khánh. Ông lưu lại nhiều bức ảnh, từ chân dung nhà vua trên ngai vàng, đọc sách ở hậu cung đến chân dung bà phi của vua, các đoàn rước lễ, ngoại thất điện Càn Thành, Hiển Lâm các, nội thất điện Thái Hòa, lăng các vua nhà Nguyễn... Các bức ảnh này cùng trên 220 bức ảnh khác chụp cuộc sống, nét sinh hoạt người dân, phong cảnh từ miền Bắc vào miền Trung, trở thành tư liệu quý để tìm hiểu lịch sử Việt Nam.
Hơn 40% trong hàng trăm bức ảnh của sách khắc họa con người: những nhạc công, cô bán hàng chợ, người bán thịt rong, thợ khảm, thợ cạo, thợ cày, cô bán than, ông lão mù, phu phen, người nông dân xay lúa, thợ gốm, thợ rèn, tổng đốc, sứ thần, đốc học, trưởng làng, sĩ quan Pháp, tù nhân, thổ phỉ... Bên cạnh đó là những bức ảnh và mô tả về đời sống lao động, chân dung cá nhân... Hocquard dành một phần không nhỏ cho các nghi thức tôn giáo và tập tục (đám ma, thờ cúng tổ tiên...), giải trí (trò chơi, âm nhạc...).
Bìa sách "Một chiến dịch Bắc Kỳ" bản của Đông A Books, người dịch: Đinh Khắc Phách.
Charles-Édouard Hocquard (1853-1911) là bác sĩ quân y trong quân đội Pháp tiến hành cuộc xâm lược Việt Nam, có mặt tại Việt Nam từ tháng 2/1884 đến tháng 4/1886, ở Hải Phòng, Hà Nội, Bắc Ninh, Hưng Hóa sau đó đi dọc miền Trung vào Huế, Đà Nẵng. Ông còn là nhà nhiếp ảnh, đam mê viết lách và thích phiêu lưu. Tham gia chiến dịch quân sự nhưng không trực tiếp tham chiến. Vì vậy, ông chỉ điểm sơ chứ không đi sâu vào các chiến dịch quân sự. Sau chuyến đi, ông viết ký sự hành trình, đăng liên tiếp trên tạp chí Le Tour du Monde (Vòng quanh thế giới) với nhan đề Trente Mois au Tonkin (Ba mươi tháng ở Bắc kỳ), từ năm 1889 đến năm 1891.
Năm 1892, tác giả sửa tên ký sự thành Un campagne au Tonkin (Một chiến dịch ở Bắc kỳ) và được nhà xuất bản Hatchette (Paris) in, trong đó có 229 tranh khắc (khắc lại từ ảnh chụp), bản đồ về Việt Nam. Sách do Thanh Thư dịch, dày 605 trang, đầy đủ ảnh minh họa, Nhà xuất bản Đà Nẵng và Omega Plus ra mắt đầu tháng 5.
Ngoài ra, đầu tháng 5, Đông A Books cũng ra mắt bản Một chiến dịch ở Bắc Kỳ. Ấn bản là tác phẩm đầu tiên trong Tủ sách Đông Dương của đơn vị này, người dịch: Đinh Khắc Phách.
Tiên Long
Tác giả Pháp viết chân dung Đề Thám
Claude Gendre - nhà nghiên cứu lịch sử người Pháp - đánh giá Đề Thám là một nhân vật phức tạp, cuộc đời ông còn hơn tiểu thuyết.
Claude Gendre có ông nội từng là lính Pháp đối địch với Đề Thám những năm đầu thế kỷ 20 tại Yên Thế. Từ những tài liệu của ông nội, tác giả đã tìm hiểu tường tận về cuộc đời và cuộc chiến đấu của vị thủ lĩnh chống Pháp nổi tiếng trong cuốn Đề Thám - một nghĩa sĩ Việt Nam chống lại chế độ thuộc địa Pháp (nguyên tác tiếng Pháp Le Dê Thám (1858-1913) - Un résistant vietnamien à la colonisation francaise, do Nhà xuất bản L'Harmattan, Paris ấn hành năm 2007).
Xem toàn màn hình Cuốn sách vừa được Nhà xuất bản Hà Nội ra mắt độc giả với bản dịch của Phạm Thị Thủy Triều và Dương Thị Thủy. Ảnh: Tiên Long.
Gendre kính phục Đề Thám khi đọc nhận xét của viên tướng Pháp Geil trong báo cáo gửi Bộ trưởng Chiến tranh và Bộ Thuộc địa Pháp vào năm 1909: "Đây là kẻ thù dai dẳng nhất mà người Pháp từng biết đến kể từ khi thực hiện cuộc xâm lược". Theo ông, Đề Thám là nhân vật quan trọng và có ý nghĩa rất lớn trong cuộc đấu tranh của nhân dân Việt Nam để giữ gìn nền độc lập.
Cuốn sách của Gendre tìm hiểu về tuổi thơ của chàng thanh niên Trương Văn Nghĩa (tên thật của Đề Thám), người có bố vì chống triều đình nên bị bắt và chết trong tù. Do đó, anh phải đổi tên, sống xa quê, được thủ lĩnh chống Pháp là Bá Phúc đỡ đầu rồi cũng tham gia cuộc chiến này.
Từ năm 1885, nghĩa quân Yên Thế hưởng ứng phong trào Cần Vương theo lời kêu gọi của vua Hàm Nghi. Phải mất đến 10 năm, chính quyền thuộc địa của Pháp mới dập tắt được phong trào Cần Vương ở Trung kỳ và Bắc kỳ. Tuy nhiên ở Yên Thế, vùng trung du cách Hà Nội 60 km, cuộc chiến do Đề Thám lãnh đạo vẫn tiếp tục tới 10 năm nữa, khiến người Pháp đau đầu.
Tác giả đánh giá Đề Thám "là một thiên tài về chiến thuật, luôn biết cách thích ứng với tình hình mới". Ông đã sử dụng nhiều chiến thuật trong từng giai đoạn để tiêu diệt kẻ thù, và những khi yếu thế, ông lại giả hàng rồi sau khi khôi phục sức mạnh lại chiến đấu trở lại. Quân của ông cũng sở hữu vũ khí tối tân nhất, dồi dào và phần lớn sản xuất tại Pháp, bởi nghĩa quân dồi dào về tài chính.
Gendre tiếp cận nhiều tài liệu của các nhân vật đương thời như báo cáo của Công sứ Bắc Giang Richy, báo cáo của Chánh binh Demariaux, ghi chép của Đại lý Nhã Nam Alfred Bouchet, hay lời khai của những nghĩa quân bị bắt hoặc kẻ phản bội để mô tả chi tiết cuộc chiến đấu của Đề Thám cho đến ngày cuối.
Sau những nỗ lực của chính quyền Pháp, với thuộc hạ mẫn cán như Lê Hoan, Chofflet, Bonifacy, quân Pháp mới dần triệt tiêu được những vây cánh của Đề Thám. Cuối cùng, theo kế sách của viên Giám đốc Vụ Chính trị thuộc phủ Toàn quyền Jules Bosc, người Pháp đã dùng biện pháp tung gián điệp trá hàng để sát hại thủ lĩnh.
Qua cuốn sách, người đọc biết tường tận cái chết bi tráng của Đề Thám, khi bị nhóm tàn quân cướp người Tàu được Pháp mua chuộc giả xin gia nhập rồi sát hại vào rạng sáng 10/2/1912.
Gendre trích lời Công sứ Bắc Giang Poulin về cái chết của Đề Thám: "Toàn quyền Sarrault đã thắng trong cuộc đấu mà những người tiền nhiệm đã thất bại, cuộc đấu mà Doumer đã phải nhượng cho Đề Thám vùng thượng Yên Thế, nơi những chiến dịch từ năm 1909 không thể tiễu trừ được thủ lĩnh cuộc đấu tranh yêu nước có vũ trang, kẻ dù đã rất suy yếu vẫn là mối liên kết giữa những người làm cách mạng Việt Nam ẩn náu ở Trung Quốc và những người tâm huyết ở Việt Nam".
Nhà sử học Charles Fourniau (1921-2010), trong lời tựa cho cuốn sách, viết: "Tác giả đã cho chúng ta thấy chân dung một con người phi thường và làm sáng tỏ những giai đoạn khác nhau của lịch sử dân tộc Việt Nam".
Claude Gendre là kỹ sư cơ khí nhưng có bằng thạc sĩ văn chương và đam mê lịch sử, nhất là lịch sử liên quan người Pháp ở Đông Dương. Ngoài sách về Đề Thám, ông còn viết về bà Hoàng Thị Thế, con gái của nhà yêu nước này.
- Cuộc sống miền Bắc hơn 100 năm trước qua trang sách
- Sách lý giải thành công của Toàn quyền Paul Doumer
Tiên Long
https://vnexpress.net/tac-gia-phap-viet-chan-dung-de-tham-4087998.html
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét